भगवद् गीता ११
From Wikisource
एकादशोऽध्याय: विश्वरूपदर्शनयोग
ॐ
श्रीपरमात्मने नमः
अथैकादशोऽध्यायः
अर्जुन उवाच
मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।
यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥११- १॥
भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥११- २॥
एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥११- ३॥
मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ॥११- ४॥
श्रीभगवानुवाच
पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥११- ५॥
पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥११- ६॥
इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद् द्रष्टुमिच्छसि ॥११- ७॥
न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥११- ८॥
संजय उवाच
एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥११- ९॥
अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥११- १०॥
दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥११- ११॥
दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥११- १२॥
तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥११- १३॥
ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः ।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥११- १४॥
अर्जुन उवाच
पश्यामि देवांस्तव देव देहे
- सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान् ।
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ-
- मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥११- १५॥
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
- पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं
- पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥११- १६॥
किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च
- तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता-
- द्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥११- १७॥
त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं
- त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता
- सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥११- १८॥
अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य-
- मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं
- स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥११- १९॥
द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि
- व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।
दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं
- लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥११- २०॥
अमी हि त्वां सुरसंघा विशन्ति
- केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसंघाः
- स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥११- २१॥
रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या
- विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसंघा
- वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥११- २२॥
रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं
- महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं
- दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम् ॥११- २३॥
नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं
- व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा
- धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥११- २४॥
दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि
- दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।
दिशो न जाने न लभे च शर्म
- प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥११- २५॥
अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः
- सर्वे सहैवावनिपालसंघैः ।
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ
- सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥११- २६॥
वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति
- दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।
केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु
- संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥११- २७॥
यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः
- समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।
तथा तवामी नरलोकवीरा
- विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥११- २८॥
यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा
- विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका-
- स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥११- २९॥
लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ता-
- ल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः ।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं
- भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥११- ३०॥
आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो
- नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं
- न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥११- ३१॥
श्रीभगवानुवाच
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो
- लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे
- येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥११- ३२॥
तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व
- जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहताः पूर्वमेव
- निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥११- ३३॥
द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च
- कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा
- युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥११- ३४॥
संजय उवाच
एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य
- कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ।
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं
- सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥११- ३५॥
अर्जुन उवाच
स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या
- जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति
- सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः ॥११- ३६॥
कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्
- गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।
अनन्त देवेश जगन्निवास
- त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥११- ३७॥
त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण-
- स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम
- त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥११- ३८॥
वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
- प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
- पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥११- ३९॥
नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते
- नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं
- सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥११- ४०॥
सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं
- हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।
अजानता महिमानं तवेदं
- मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥११- ४१॥
यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि
- विहारशय्यासनभोजनेषु ।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं
- तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥११- ४२॥
पितासि लोकस्य चराचरस्य
- त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो
- लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥११- ४३॥
तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं
- प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः
- प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥११- ४४॥
अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा
- भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।
तदेव मे दर्शय देव रूपं
- प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥११- ४५॥
किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त-
- मिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन
- सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥११- ४६॥
श्रीभगवानुवाच
मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं
- रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं
- यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥११- ४७॥
न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-
- र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
एवंरूपः शक्य अहं नृलोके
- द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥११- ४८॥
मा ते व्यथा मा च विमूढभावो
- दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं
- तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥११- ४९॥
संजय उवाच
इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा
- स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।
आश्वासयामास च भीतमेनं
- भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥११- ५०॥
अर्जुन उवाच
दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन ।
इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥११- ५१॥
श्रीभगवानुवाच
सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम ।
देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥११- ५२॥
नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥११- ५३॥
भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥११- ५४॥
मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥११- ५५॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥